Region: Pieniny

Pieniny – pasmo górskie w Karpatach, położone w południowej Polsce i północnej Słowacji. Od północy sąsiadują z Kotliną Orawsko-Nowotarską, Gorcami i z Beskidem Sądeckim, od wschodu sąsiadują z Pogórzem Popradzkim w Polsce a na Słowacji z Górami Lubowelskimi, od południa z Międzygórami Spisko-Szaryskimi, od zachodu z Magurą Spiską. Stanowią część ciągnącego się na długości ok. 550 km pienińskiego pasa skałkowego, oddzielającego zewnętrzne Karpaty fliszowe od Karpat wewnętrznych tzw. krystalicznych.

Pieniny tworzą pasmo górskie o długości ok. 35 km i szerokości do 6 km podzielone przełomami Dunajca na trzy części:
– Pieniny Spiskie między Dursztynem a Niedzicą z najwyższą kulminacją Żaru (883 m n.p.m.),
– Pieniny Właściwe leżące między Czorsztynem a Szczawnicą, ze szczytem Okrąglicy (982 m. n.p.m.) w masywie Trzech Koron,
– Małe Pieniny rozciągające się między Dunajcem na wysokości Szczawnicy a przełęczą Rozdziele na wschodzie. Najwyższą kulminacją tej części pasma jest Wysoka (1050 m n.p.m.)

Ponadto Pieniny Właściwe dzielą się na trzy jednostki fizjograficzne:
– Pieniny Czorsztyńskie – rozciągające się między Czorsztynem a przełęczą Chwała Bogu (Szopka) i Wąwozem Szopczańskim. Najwyższe wzniesienia: Nowa Góra (902 m n.p.m.) i Macelak (856 m n.p.m.).
– Masyw Trzech Koron – wznoszący się między przełęczą Szopka na zachodzie a doliną Pienińskiego Potoku na wschodzie.
– Pieninki – malownicza grań ciągnąca się od doliny Potoku Pienińskiego na zachodzie, po dolinę Dunajca koło Szczawnicy na wschodzie. Najwyższe szczyty to Sokolica (747 m n.p.m.) i Czerteż (774 m n.p.m.).

Skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych. W górnej kredzie zostały sfałdowane i wydźwignięte. Na początku trzeciorzędu nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia płaszczowin. Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie paleogenu i neogenu spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego. Równocześnie zachodząca erozja zdarła zewnętrzny płaszcz skał i wymodelowała skomplikowaną rzeźbę terenu. Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na wietrzenie skał jurajskich, głównie wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu. Zjawiska krasowe rozwinięte są dość słabo, jaskinie i wywierzyska są nieliczne i nieduże. Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok. 15 wąwozów i przełomów. Najbardziej znane pienińskie wąwozy to Wąwóz Szopczański i Wąwóz Homole. Wulkanicznego pochodzenia są andezytowe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin: Wdżar nad przełęczą Snozka, Bryjarka nad Szczawnicą, Jarmuta nad Szlachtową.

Urozmaicony krajobraz Pienin przede wszystkim tworzą lasy i łąki. Dzięki bogatej rzeźbie terenu i rozmaitości podłoża pienińskie lasy nie są jednorodne gatunkowo. Nie występuje tu wyraźnie rozgraniczenie pięter roślinności. Lasy w Pieninach tworzą głównie regiel dolny. Jedynie na szczycie Wysokiej pojawia się fragment regla górnego. Nie występuje tu również piętro pogórza, które w wyniku działalności człowieka zostało wylesione i obecnie zajmują je pola uprawne i łąki.

Lasy Pienin tworzy głównie buczyna karpacka. Drzewostan opanowały buk zwyczajny i jodła pospolita, a domieszkę stanowi zwykle świerk pospolity oraz jawor, wiąz górski, lipa szerokolistna. W obrębie buczyny karpackiej spotykane są niewielkie enklawy jaworzyny górskiej, która rozwija się na wapiennym rumoszu w głębokich, ocienionych i wilgotnych miejscach na silnie nachylonych zboczach. Największe i najlepiej wykształcone płaty jaworzyny spotykane są w Pieninach Centralnych (Góra Zamkowa, Trzy Korony).

Ciepłe i suche zbocza południowe, gdzie dominuje roślinność kserotermiczna, zajęły laski sosnowe rozwijające się na skalnych grzebieniach i niedostępnych półkach w partiach szczytowych Pienin Centralnych. Wyparte przez jodłę i buka tworzą reliktowe zbiorowisko z okazami osiągającymi wiek ponad 500 lat.

Strome i nasłonecznione zbocza południowe zajmują ciepłolubne buczyny i jedliny. Charakterystyczną cechą ciepłolubnej buczyny jest wielogatunkowy drzewostan z dużym udziałem buka zwyczajnego i towarzyszącymi mu jodłą, lipą szerokolistną, jaworem, klonem zwyczajnym, grabem i świerkiem. Jedlina ciepłolubna rozwija się na wapnistych łupkach osłony skałkowej, na kamienistych glebach brunatnych lub pararędzinach. Jest zespołem bardziej monotonnym niż ciepłolubna buczyna. Prawie jednogatunkowy drzewostan tworzy jodła. Buk, świerk i jawor stanowią niewielką domieszkę.

Grądy będące typowym zespołem piętra pogórza spotyka się jedynie w formie zubożałej, na silnie nasłonecznionych stokach w przełomie Dunajca do wysokości 500 m n.p.m. Przetrwały niewielkie fragmenty wielogatunkowego i wielowarstwowego drzewostanu, z dobrze odnawiającymi się skupiskami grabu zwyczajnego i lipy drobnolistnej.

Bory świerkowe i jodłowo-świerkowe rozwijają się w Pieninach głównie na glebach skrytobielicowych lub brunatnych silnie wyługowanych i zakwaszonych. W większości są efektem dawnej (XIX, początek XX wieku), nieracjonalnej gospodarki leśnej człowieka – intensywna eksploatacja i preferowanie jednego gatunku. Drzewostan stanowi monokultura świerka pospolitego.

W celu ochrony przyrody w 1932 r. utworzono Pieniński Park Narodowy. Zajmuje najcenniejsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym obszary Pienin Właściwych: Masyw Trzech Koron, Pieniny Czorsztyńskie, Pieninki, Pieniński Przełom Dunajca.